مقدمه:

حفاظت و نگهداري از ميراث فرهنگي به عنوان يادگاري که از گذشتگان به جا مانده به نوعي شناسنامه و هويت انسانها تلقي مي شود و مطالعه و تامل در آن امري ضروري به شمار مي رود تا در پرتو آن خطوط فکري و فرهنگي نياکان را دريافته و ازآن به عنوان الگو و سرمشق ياد کنيم.

کشور ايران سابقه درخشاني در زمينه اشياء و ابنيه تاريخي دارد از آنجايي که منسوجات هم جزيي از اين آثار محسوب مي شوند, شناسايي نوع الياف به کار رفته درآنها مانند پروتئين (الياف حيواني)، سلولز (الياف گياهي) و مطالعه و بررسي نوع آسيب هاي وارده بر آنها مي تواند باعث شناخت دقيق و بالا بردن سطح دانش و آگاهي مانسبت به حفظ و نگهداري از اين آثار شود.

تاريخچه کرم ابريشم

چين نخستين سرزميني است که در آن ابريشم کشي و صنعت تهيه پارچه هاي ابريشمي متداول بوده و افسانه هاي چيني از شناخت و استفاده کرم ابريشم در ۳ هزار سال قبل از ميلاد توسط مردم اين سرزمين حکايت مي کند.

براساس يک افسانه چيني، ملکه سي لين شي همسر امپراتور هوانگ تي (که امپراتور زرد نيز گفته مي شود)، اولين شخصي بود که به طور تصادفي ابريشم را به عنوان محصول بافتني کشف کرد.

يک روز هنگامي که ملکه در زير درخت توت چاي مي نوشيد يک پيله ابريشم درون فنجان افتاد و شروع به از هم باز شدن نمود. ملکه بشدت شيفته سوسو کردن نخ ها شد و منبع آنرا کشف و کرم ابريشم Bombyx Mori را در درخت توت سفيد پيدا کرد.طولي نکشيد که ملکه پرورش کرم ابريشم را توسعه داد، کرم هاي ابريشم را پرورش داد و قرقره و نساجي را اختراع نمود.

اين پديدهٴ اتفاقي، به تدريج اساس صنعت پرورش و تهيه ابريشم در جهان شد و اين شاهزاده خانم هم لقب الهه ابريشم را به خود اختصاص داد. بعدها تجارت ابريشم به صورت يکي از سودآورترين داد و ستدها مورد توجه قرار گرفت.

تا مدتها پس از کشف ابريشم، راز تهيه آن در انحصار کشور چين بود و امپراتوري چين در طي قرنها سعي کرد تا اسرار تهيه آن را از جهانيان پنهان کند.

تا اين که در سال ۴۱۶ ميلادي شاهزاده خانم چيني که با اميرخُتن ازدواج کرد شيوه پرورش کرم ابريشم را به مردم خُتن آموخت. بعدها چيني ها به مغولستان و ترکستان مهاجرت کردند، در اين کشورها نيز مجازات در مورد اشخاص که راز پرورش ابريشم را فاش مي کردند، معمول بود.

“پروکوپ” يا پروکوبيوس بزرگترين مورخ بيزانس (روم شرقي) مي نويسد:

در سال ۵۵۲ ميلادي دو نفر از مبلغان مذهبي که براي اشاعه دين مسيح در کشورهاي مزبور اقامت کرده بودند هنگام بازگشت به قيمت جان موفق شدند در ميان عصاي توخالي خود مقداري تخم نوغان پنهان کرده و از طريق ترکستان و ايران به قسطنطنيه و تقديم امپراطور روم شرقي نمايند و امپراطور مزبور در ازاي اين خدمت آنها را از مال دنيا بي نياز کرد و از آن به بعد تربيت و پرورش کرم ابريشم در ايران و ترکيه و يونان رواج يافت.

شناسايي الياف ابريشم

الياف ابريشم جزء الياف طبيعي مي باشند که در مقايسه با ساير الياف طبيعي داراي اهميت ويژه اي مي باشد، و از نظر خواص جالب توجه اي دارد. ابريشم خام از دو بخش تشکيل شده است. بخش اول شامل دو رشته تار بلند به نام فيبروئين مي باشد که ساختار

اصلي ابريشم را مي سازد. فيبروئين از فيبريل تشکيل شده است. هر فيبريل شامل ۱۰۰۰ ميکروفيبريل مي باشد. ميکروفيبريل داراي ضخامت ۱۰۰ تا ۱۵۰ آنگستروم است. هر ميکروفيبريل ازکنار هم قرار گرفتن زنجيرهاي پليمري پروتئين به وجود مي آيد.

بخش دوم ترکيب ژلاتيني مي باشد که دو رشته ابريشم را فراگرفته و آنها را به يکديگر مي پيوندد. اين ماده ژلاتيني که در آب جوش، محلول صابون، قلياهاي رقيق، اسيد استيک قابل حل مي باشد سريسين نام دارد ابريشم توليد شده توسط کرم ابريشم به صورت پيله مي باشد.

انواع آسيبهاي وارده بر پارچه

نور، درجه حرارت بالا، رطوبت بالا، محيط هاي بسته، ساييدگي، گرد و خاک، حشرات و جوندگان از عوامل آسيب رسان به پارچه هستند.

در اين مقاله هدف مطالعه بر روي دو عامل بيولوژيکي (تاثير رطوبت و گردوخاک) مي باشد.

وقتي پارچه ها تازه کشف شده اند (از حفاري ها و معمولاً از قبرها) مشکلات عديده اي وجود دارد. به دليل اين که تار و پود اين پارچه ها بسيار سست و ضعيف شده و بسيار آسيب پذير مي باشند. اين پارچه ها اگر از نواحي خشک بدست بيايند داراي انواع مختلف پوسيدگي ها (تحت تاثير قارچ ها و کپک ها) خواهند بود. لازم به توجه است که در صورتي که پارچه هاي مکشوفه کاملاً پوسيده و از بين نرفته باشند اينکه آنها در چه شرايط و وضعيتي قرار دارند اهميتي ندارد چون در هر صورت آنها ارزش مطالعه و بررسي را خواهند داشت. زيرا ممکن است پارچه هاي پوسيده هم اطلاعات ارزشمندي از دوران گذشته به ما ارائه دهند.

رطوبت:

آسيب هاي بيولوژيکي آسيب هايي هستند که حاصل رشد و نمو قارچ ها، کپک ها، خزه ها و …مي باشد.

وجود رطوبت و مواد مغذي از دلايل مهم پيدايش اين نوع عامل هاي آسيب رسان مي باشند که معمولاً ساختار مواد آلي داراي چنين ويژگي مي باشد. خاصيت جاذب الرطوبه (Hygroscopic Property) بودن در بعضي مواد بستر مناسب را جهت واکنش ها ميکرو ارگانيزمي به وجود مي آورد.

گرد و خاک:

گرد و خاک و لکه به صورت فيزيکي و شيميايي نيز به منسوجات آسيب مي رسانند. براي مثال ذرات شني (مخصوصا مواد بلورين) داراي لبه هاي تيزي هستند که در هنگام جابجايي پارچه و يا دستکاري آن، الياف ها را ساييده و مي برند.گرد و خاک و ساير ذرات خاک، مواد را از اتمسفرگرفته و جذب مي کنند که با رطوبت، مي تواند واکنش شيميايي مضري را آغاز کنند.

گرد و خاک معمولي حاوي مقدار قابل توجهي آهن در يکي از شکل هاي آن است. آهن نقش کاتاليزور را در فعل و انفعال انيدريد سولفورو به اسيد سولفوريک انجام مي دهد. به عنوان مثال مي توان در قسمت هايي که براي تثبيت پارچه از ميخ يا پونز هاي آهني استفاده شده است، شاهد اين فعل و انفعال بود. در صورت نياز استفاده از پونزهاي مسي پيشنهاد مي شود.

آزمايشات:

پارچه مورد نظر در اين تحقيق يک پارچه ابريشمي بوده، که در تصوير شماره ۱ مشاهده مي شود، و آزمايشات SEM ياميکروسکوپ نوري بر روي يک نخ از آن (نخ زرد) انجام شده که به عنوان نمونه اصلي درنظر گرفته شده است.



(تصویر شماره ۱)

نخ زرد (نمونه اصلي) در اين مقاله در زير ميکروسکوپ نوري به شکل بدون زائده و داراي سطحي صاف و شفاف، بدون پستي و بلندي به شکل چسبيده و يا جدا از هم، در (تصوير ۳ و۲) مشاهده مي شوند، که نشان دهنده نوع الياف از جنس ابريشم مي باشد.


(تصویر شماره ۲ و ۳)

پير سازي نمونه هاي شاهد

بعد از تصاويرميکروسکوپي از نمونه اصلي به مرحله پيرسازي نمونه ها مي رسيم در اين مرحله براي ادامه آزمايش دو نخ زرد ديگر از پارچه را به عنوان نمونه هاي شاهد در نظر گرفته و آنها را در معرض رطوبت و گرد و خاک قرار مي دهيم تا يک حالت کهنه و قديمي پيداکنند بعد از يک مدت زمان (۱۴روز)، مجدد نمونه ها به وسيله ميکروسکوپ نوري آزمايش مي شوند تا تاثيرعوامل محيطي و تغييرات را بر روي نمونه ها مشاهده نماييم .

نمونه شاهد (تصوير ۵ و ۴) در مقايسه با نمونه اصلي (تصوير۶) به شکل پرز مانند در آمده و رطوبت باعث تورم در الياف شده که به شکل آب مانند در سطح نمونه مشاهده مي شود.



( تصویر نمونه شاهد مرطوب ٥ , ٤)



( تصویر نمونه اصلی ٦)

شاهد گرد و خاک

نمونه بعدي شاهدي که در محيط گرد و خاک (تصوير۷و۸) قرار گرفته است، در مقايسه با نمونه اصلي (تصوير ۹) گرد و غبار در داخل ليف نفوذ کرده و در آن چسبندگي و جمع شدگي به وجود آورده، همچنين باعث تجمع پرزهاي کروي شکلي، تورم، فرسودگي و آسيب ديدگي نمونه شاهد نيز شده است.



( تصویرنمونه شاهد گرد و خاک ٧و ۸)


( تصویرنمونه اصلی ۹)

راهکارها و روشهاي مناسب در برابر آسيبها

رطوبت:

پارچه ها از مواد آلي تشکيل شده اند لذا غذاي مناسبي براي قارچ ها و حشرات محسوب مي شوند. اولين قدم در پيشگيري از آنها کنترل رطوبت نسبي و تميز نگه داشتن محل مي باشد (رطوبت نسبي را مي توان به وسيله ايجاد تهويه و… کنترل کرد)

با نگاه داشتن مقدار رطوبت نسبي هوا در کمتر از ۶۸% مي توان از رشد کپک ها جلوگيري نمود.

بافته ها را نبايد در نزديك اشياء گرمازا و تماس مستقيم با گرما از قبيل بخاري، شوفاژ، نورهاي پنجرهها قرار داد. از ذخيره سازي منسوجات در زيرزمين و يا مکان هاي ديگري که در آن رطوبت بالا و گردش هوا ضعيف است بايد جلوگيري نمود. دماي پايين مناسب بافتهها است زيرا كه باعث ميشود فعاليت حشرات كمتر بوده و آسيب كمتري به بافتهها برسد. اگر قارچ ها و کپک ها را در مراحل اوليه رشد و گسترش شناسايي کنيم با هوا دادن مي توان رويش آنها را قطع کرد و مقداري که روي سطح باقي مي ماند را به وسيله قلم موي نرم تميز مي کنيم.

هوا دادن پارچه ها در روزهاي خشک، زماني که سايه و باد و هواي آزاد جريان دارد به مدت ۱ الي ۲ ساعت بوي نم پارچه را مي زدايد، و با توجه به اينکه فشار بي مورد مي تواند به پارچه آسيب برساند هرگز پارچه را خم يا شديداٌ تکان ندهيد.

گرد و خاک

زماني که مي خواهيد منسوجات را لمس کنيد، بايد دستتان تميز ياشد تا از انتقال آلودگي، چربي دست، جلوگيري شود. هرگز در اطراف منسوجات از جوهر يا خود کاراستفاده نکنيد، فقط با مداد کارکنيد.

جاروبرقي هاي مخصوص با اثربخشي بالا (هپا) که از برخي شرکت هاي عرضه لوازم ايمني و فروشگاه هاي بزرگ در دسترس هستند، انتخابي مناسب براي تميز کردن منسوجات موزه اي مي باشند.

تميز کردن با مکش جاروبرقي، غبار، آلودگي و گرد و خاک را که باعث سائيدگي و جذب حشرات شده و در سطح پارچه لکه به وجود آورده و به الياف ها آسيب رسانده را مي زدايد.

پارچه را بر روي يک سطح صاف شبيه به يک تخته چوبي که با يک ملافه نخي تميز پوشانده شده قرار دهيد. براي جلوگيري از جابه جايي پارچه دورتا دور لبه هاي آن را، با نواري نخي بدوزيد (شکل ۱۱ را مشاهده کنيد) و درجه جاروبرقي را تنظيم کنيد بنابراين ذره هاي خاک بدون بلند شدن خود پارچه برداشته مي شوند. سپس با ملايمت جارو زده و مسير تار و پود يا کرک را دنبال کنيد.



تصویر ۱۱-نوار نخی دوخته شده اطراف پرده پلاستیکی

از برس گرد جاروبرقي استفاده کنيد و آن را روي کمترين مکش قرار دهيد. داخل و خارج شي را با جاروبرقي تميز کنيد.

دهانه جاروبرقي را به سمت پايين فشار ندهيد، مکش آلودگي را از بين مي برد نيازي به فشار زياد نيست. زماني که کار تمام شد پارچه را برگردانيد و عمليات را در پشت آن تکرار کنيد. زماني که پارچه را بر مي گردانيد. اطمينان حاصل کنيد که سطح تکيه گاه تميز است، اگر تميز نبود جارو زده و يا قبل از تميز کردن سطح دوم آن را تعويض کنيد. جهت جلوگيري از مکش تصادفي هر چيزي درون ماشين يک تکه از غربال يا يک پارچه ظريف توري (شکل ۱۲) بين انتهاي لوله جاروبرقي و لوازمات آن قرار دهيد تمامي لوازمات (شکل۱۳) بايد مرتبا شسته شوند.



تصویر ۱۲- پرده حفاظتی روی لوله جاروبرقی



تصویر ۱۳ – ابزار های تمیز کننده جاروبرقی

براي منسوجات مسطح با کرک ضخيم يا رديفي از گره ها اگر مصنوعات بر روي يک طاقه باريک يا لوله گذاشته شوند جاروکردن ممکن است بيشتر کارآيي داشته باشد. اين عمل دسترسي به نواحي عميق تر پرز ها، جايي که گرد و خاک ممکن است رخنه کرده باشد را فراهم مي کند. اطمينان حاصل کنيد که لبه ها را با يک جداره پوشانده ايد.

نتيجه گيري:

پارچه ها چون از مواد آلي تشکيل شده اند به شدت در معرض آسيب ديدگي قراردارند و تحت تاثير عوامل

متعددي مثل رطوبت، گرد وخاک، قارچ، کپک و…. دچار آسيب ديدگي مي شوند. همانطوري که در آزمايشات مشاهده شد نمونه هاي شاهدي که در معرض رطوبت و گرد خاک بوده اند از حالت اوليه تغيير شکل داده و به بافت الياف آسيب رسانده اند.

بر اين اساس با يک برنامه ريزي دقيق و منظم مي توان از تخريب آنها جلوگيري نمود اين کار شامل گردگيري، هوادهي و آفتاب دهي پارچه، قرار ندادن در محيط هاي بسته و زيرزمين وبررسي منظم پارچه در هر زمان که امکان داشته باشد مي تواند راه حلي مناسب در حفظ و دوام و ماندگاري منسوجات باشد.

منابع:

۱- نيلفروشان شهشهاني، محمود،, بررسي صنعت نساجي در ايران: نخي- پشمي- ابريشمي- کنف، مجله بورس، شماره ۳۲، تهران، ۱۳۴۵
۲- اميري، ستاره، الياف شناسي، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)، تهران، ۱۳۹۲
۳- قنبري، قدرت الله، پرورش زنبور عسل و کرم ابريشم، سال سوم دوره آموزش متوسطه فني و حرفه اي (گروه تحصيلي کشاورزي) رشته امور دامي، تهران، ۱۳۹۳
۴- باقري مطلق پاشاکي، رحمت الله، تاريخچه تخم نوغان ابريشم، مجله رشد آموزش جغرافيا، شماره ۲، ۱۳۶۹، تهران
۵- دکتر شمس ناتري، علي، خصوصيات الياف نساجي (ابريشم)، جهاد دانشگاهي، تهران، ۱۳۸۴
۶- پرنا، مهدي، کنکور کارشناسي ارشد مرمت و احياي بناهاي تاريخي، کتاب چهارم: آسيب شناسي و فن شناسي بناهاي سنتي، آزاده، تهران، ۱۳۸۶
۷- پلندرليت، ورنر، هارولد، ا. ي . ا، مترجم رضا کريمي، دانشگاه هنر، تهران، ۱۳۸۲
۸- تمامي تصاوير ميکروسکوپي در پژوهشگاه متالوژي رازي کرج تحت آزمايش قرار گرفته اند.
مقدمه:

حفاظت و نگهداري از ميراث فرهنگي به عنوان يادگاري که از گذشتگان به جا مانده به نوعي شناسنامه و هويت انسانها تلقي مي شود و مطالعه و تامل در آن امري ضروري به شمار مي رود تا در پرتو آن خطوط فکري و فرهنگي نياکان را دريافته و ازآن به عنوان الگو و سرمشق ياد کنيم.

کشور ايران سابقه درخشاني در زمينه اشياء و ابنيه تاريخي دارد از آنجايي که منسوجات هم جزيي از اين آثار محسوب مي شوند, شناسايي نوع الياف به کار رفته درآنها مانند پروتئين (الياف حيواني)، سلولز (الياف گياهي) و مطالعه و بررسي نوع آسيب هاي وارده بر آنها مي تواند باعث شناخت دقيق و بالا بردن سطح دانش و آگاهي مانسبت به حفظ و نگهداري از اين آثار شود.

تاريخچه کرم ابريشم

چين نخستين سرزميني است که در آن ابريشم کشي و صنعت تهيه پارچه هاي ابريشمي متداول بوده و افسانه هاي چيني از شناخت و استفاده کرم ابريشم در ۳ هزار سال قبل از ميلاد توسط مردم اين سرزمين حکايت مي کند.

براساس يک افسانه چيني، ملکه سي لين شي همسر امپراتور هوانگ تي (که امپراتور زرد نيز گفته مي شود)، اولين شخصي بود که به طور تصادفي ابريشم را به عنوان محصول بافتني کشف کرد.

يک روز هنگامي که ملکه در زير درخت توت چاي مي نوشيد يک پيله ابريشم درون فنجان افتاد و شروع به از هم باز شدن نمود. ملکه بشدت شيفته سوسو کردن نخ ها شد و منبع آنرا کشف و کرم ابريشم Bombyx Mori را در درخت توت سفيد پيدا کرد.طولي نکشيد که ملکه پرورش کرم ابريشم را توسعه داد، کرم هاي ابريشم را پرورش داد و قرقره و نساجي را اختراع نمود.

اين پديدهٴ اتفاقي، به تدريج اساس صنعت پرورش و تهيه ابريشم در جهان شد و اين شاهزاده خانم هم لقب الهه ابريشم را به خود اختصاص داد. بعدها تجارت ابريشم به صورت يکي از سودآورترين داد و ستدها مورد توجه قرار گرفت.

تا مدتها پس از کشف ابريشم، راز تهيه آن در انحصار کشور چين بود و امپراتوري چين در طي قرنها سعي کرد تا اسرار تهيه آن را از جهانيان پنهان کند.

تا اين که در سال ۴۱۶ ميلادي شاهزاده خانم چيني که با اميرخُتن ازدواج کرد شيوه پرورش کرم ابريشم را به مردم خُتن آموخت. بعدها چيني ها به مغولستان و ترکستان مهاجرت کردند، در اين کشورها نيز مجازات در مورد اشخاص که راز پرورش ابريشم را فاش مي کردند، معمول بود.

“پروکوپ” يا پروکوبيوس بزرگترين مورخ بيزانس (روم شرقي) مي نويسد:

در سال ۵۵۲ ميلادي دو نفر از مبلغان مذهبي که براي اشاعه دين مسيح در کشورهاي مزبور اقامت کرده بودند هنگام بازگشت به قيمت جان موفق شدند در ميان عصاي توخالي خود مقداري تخم نوغان پنهان کرده و از طريق ترکستان و ايران به قسطنطنيه و تقديم امپراطور روم شرقي نمايند و امپراطور مزبور در ازاي اين خدمت آنها را از مال دنيا بي نياز کرد و از آن به بعد تربيت و پرورش کرم ابريشم در ايران و ترکيه و يونان رواج يافت.

شناسايي الياف ابريشم

الياف ابريشم جزء الياف طبيعي مي باشند که در مقايسه با ساير الياف طبيعي داراي اهميت ويژه اي مي باشد، و از نظر خواص جالب توجه اي دارد. ابريشم خام از دو بخش تشکيل شده است. بخش اول شامل دو رشته تار بلند به نام فيبروئين مي باشد که ساختار

اصلي ابريشم را مي سازد. فيبروئين از فيبريل تشکيل شده است. هر فيبريل شامل ۱۰۰۰ ميکروفيبريل مي باشد. ميکروفيبريل داراي ضخامت ۱۰۰ تا ۱۵۰ آنگستروم است. هر ميکروفيبريل ازکنار هم قرار گرفتن زنجيرهاي پليمري پروتئين به وجود مي آيد.

بخش دوم ترکيب ژلاتيني مي باشد که دو رشته ابريشم را فراگرفته و آنها را به يکديگر مي پيوندد. اين ماده ژلاتيني که در آب جوش، محلول صابون، قلياهاي رقيق، اسيد استيک قابل حل مي باشد سريسين نام دارد ابريشم توليد شده توسط کرم ابريشم به صورت پيله مي باشد.

انواع آسيبهاي وارده بر پارچه

نور، درجه حرارت بالا، رطوبت بالا، محيط هاي بسته، ساييدگي، گرد و خاک، حشرات و جوندگان از عوامل آسيب رسان به پارچه هستند.

در اين مقاله هدف مطالعه بر روي دو عامل بيولوژيکي (تاثير رطوبت و گردوخاک) مي باشد.

وقتي پارچه ها تازه کشف شده اند (از حفاري ها و معمولاً از قبرها) مشکلات عديده اي وجود دارد. به دليل اين که تار و پود اين پارچه ها بسيار سست و ضعيف شده و بسيار آسيب پذير مي باشند. اين پارچه ها اگر از نواحي خشک بدست بيايند داراي انواع مختلف پوسيدگي ها (تحت تاثير قارچ ها و کپک ها) خواهند بود. لازم به توجه است که در صورتي که پارچه هاي مکشوفه کاملاً پوسيده و از بين نرفته باشند اينکه آنها در چه شرايط و وضعيتي قرار دارند اهميتي ندارد چون در هر صورت آنها ارزش مطالعه و بررسي را خواهند داشت. زيرا ممکن است پارچه هاي پوسيده هم اطلاعات ارزشمندي از دوران گذشته به ما ارائه دهند.

رطوبت:

آسيب هاي بيولوژيکي آسيب هايي هستند که حاصل رشد و نمو قارچ ها، کپک ها، خزه ها و …مي باشد.

وجود رطوبت و مواد مغذي از دلايل مهم پيدايش اين نوع عامل هاي آسيب رسان مي باشند که معمولاً ساختار مواد آلي داراي چنين ويژگي مي باشد. خاصيت جاذب الرطوبه (Hygroscopic Property) بودن در بعضي مواد بستر مناسب را جهت واکنش ها ميکرو ارگانيزمي به وجود مي آورد.

گرد و خاک:

گرد و خاک و لکه به صورت فيزيکي و شيميايي نيز به منسوجات آسيب مي رسانند. براي مثال ذرات شني (مخصوصا مواد بلورين) داراي لبه هاي تيزي هستند که در هنگام جابجايي پارچه و يا دستکاري آن، الياف ها را ساييده و مي برند.گرد و خاک و ساير ذرات خاک، مواد را از اتمسفرگرفته و جذب مي کنند که با رطوبت، مي تواند واکنش شيميايي مضري را آغاز کنند.

گرد و خاک معمولي حاوي مقدار قابل توجهي آهن در يکي از شکل هاي آن است. آهن نقش کاتاليزور را در فعل و انفعال انيدريد سولفورو به اسيد سولفوريک انجام مي دهد. به عنوان مثال مي توان در قسمت هايي که براي تثبيت پارچه از ميخ يا پونز هاي آهني استفاده شده است، شاهد اين فعل و انفعال بود. در صورت نياز استفاده از پونزهاي مسي پيشنهاد مي شود.

آزمايشات:

پارچه مورد نظر در اين تحقيق يک پارچه ابريشمي بوده، که در تصوير شماره ۱ مشاهده مي شود، و آزمايشات SEM ياميکروسکوپ نوري بر روي يک نخ از آن (نخ زرد) انجام شده که به عنوان نمونه اصلي درنظر گرفته شده است.



(تصویر شماره ۱)

نخ زرد (نمونه اصلي) در اين مقاله در زير ميکروسکوپ نوري به شکل بدون زائده و داراي سطحي صاف و شفاف، بدون پستي و بلندي به شکل چسبيده و يا جدا از هم، در (تصوير ۳ و۲) مشاهده مي شوند، که نشان دهنده نوع الياف از جنس ابريشم مي باشد.


(تصویر شماره ۲ و ۳)

پير سازي نمونه هاي شاهد

بعد از تصاويرميکروسکوپي از نمونه اصلي به مرحله پيرسازي نمونه ها مي رسيم در اين مرحله براي ادامه آزمايش دو نخ زرد ديگر از پارچه را به عنوان نمونه هاي شاهد در نظر گرفته و آنها را در معرض رطوبت و گرد و خاک قرار مي دهيم تا يک حالت کهنه و قديمي پيداکنند بعد از يک مدت زمان (۱۴روز)، مجدد نمونه ها به وسيله ميکروسکوپ نوري آزمايش مي شوند تا تاثيرعوامل محيطي و تغييرات را بر روي نمونه ها مشاهده نماييم .

نمونه شاهد (تصوير ۵ و ۴) در مقايسه با نمونه اصلي (تصوير۶) به شکل پرز مانند در آمده و رطوبت باعث تورم در الياف شده که به شکل آب مانند در سطح نمونه مشاهده مي شود.



( تصویر نمونه شاهد مرطوب ٥ , ٤)



( تصویر نمونه اصلی ٦)

شاهد گرد و خاک

نمونه بعدي شاهدي که در محيط گرد و خاک (تصوير۷و۸) قرار گرفته است، در مقايسه با نمونه اصلي (تصوير ۹) گرد و غبار در داخل ليف نفوذ کرده و در آن چسبندگي و جمع شدگي به وجود آورده، همچنين باعث تجمع پرزهاي کروي شکلي، تورم، فرسودگي و آسيب ديدگي نمونه شاهد نيز شده است.



( تصویرنمونه شاهد گرد و خاک ٧و ۸)


( تصویرنمونه اصلی ۹)

راهکارها و روشهاي مناسب در برابر آسيبها

رطوبت:

پارچه ها از مواد آلي تشکيل شده اند لذا غذاي مناسبي براي قارچ ها و حشرات محسوب مي شوند. اولين قدم در پيشگيري از آنها کنترل رطوبت نسبي و تميز نگه داشتن محل مي باشد (رطوبت نسبي را مي توان به وسيله ايجاد تهويه و… کنترل کرد)

با نگاه داشتن مقدار رطوبت نسبي هوا در کمتر از ۶۸% مي توان از رشد کپک ها جلوگيري نمود.

بافته ها را نبايد در نزديك اشياء گرمازا و تماس مستقيم با گرما از قبيل بخاري، شوفاژ، نورهاي پنجرهها قرار داد. از ذخيره سازي منسوجات در زيرزمين و يا مکان هاي ديگري که در آن رطوبت بالا و گردش هوا ضعيف است بايد جلوگيري نمود. دماي پايين مناسب بافتهها است زيرا كه باعث ميشود فعاليت حشرات كمتر بوده و آسيب كمتري به بافتهها برسد. اگر قارچ ها و کپک ها را در مراحل اوليه رشد و گسترش شناسايي کنيم با هوا دادن مي توان رويش آنها را قطع کرد و مقداري که روي سطح باقي مي ماند را به وسيله قلم موي نرم تميز مي کنيم.

هوا دادن پارچه ها در روزهاي خشک، زماني که سايه و باد و هواي آزاد جريان دارد به مدت ۱ الي ۲ ساعت بوي نم پارچه را مي زدايد، و با توجه به اينکه فشار بي مورد مي تواند به پارچه آسيب برساند هرگز پارچه را خم يا شديداٌ تکان ندهيد.

گرد و خاک

زماني که مي خواهيد منسوجات را لمس کنيد، بايد دستتان تميز ياشد تا از انتقال آلودگي، چربي دست، جلوگيري شود. هرگز در اطراف منسوجات از جوهر يا خود کاراستفاده نکنيد، فقط با مداد کارکنيد.

جاروبرقي هاي مخصوص با اثربخشي بالا (هپا) که از برخي شرکت هاي عرضه لوازم ايمني و فروشگاه هاي بزرگ در دسترس هستند، انتخابي مناسب براي تميز کردن منسوجات موزه اي مي باشند.

تميز کردن با مکش جاروبرقي، غبار، آلودگي و گرد و خاک را که باعث سائيدگي و جذب حشرات شده و در سطح پارچه لکه به وجود آورده و به الياف ها آسيب رسانده را مي زدايد.

پارچه را بر روي يک سطح صاف شبيه به يک تخته چوبي که با يک ملافه نخي تميز پوشانده شده قرار دهيد. براي جلوگيري از جابه جايي پارچه دورتا دور لبه هاي آن را، با نواري نخي بدوزيد (شکل ۱۱ را مشاهده کنيد) و درجه جاروبرقي را تنظيم کنيد بنابراين ذره هاي خاک بدون بلند شدن خود پارچه برداشته مي شوند. سپس با ملايمت جارو زده و مسير تار و پود يا کرک را دنبال کنيد.



تصویر ۱۱-نوار نخی دوخته شده اطراف پرده پلاستیکی

از برس گرد جاروبرقي استفاده کنيد و آن را روي کمترين مکش قرار دهيد. داخل و خارج شي را با جاروبرقي تميز کنيد.

دهانه جاروبرقي را به سمت پايين فشار ندهيد، مکش آلودگي را از بين مي برد نيازي به فشار زياد نيست. زماني که کار تمام شد پارچه را برگردانيد و عمليات را در پشت آن تکرار کنيد. زماني که پارچه را بر مي گردانيد. اطمينان حاصل کنيد که سطح تکيه گاه تميز است، اگر تميز نبود جارو زده و يا قبل از تميز کردن سطح دوم آن را تعويض کنيد. جهت جلوگيري از مکش تصادفي هر چيزي درون ماشين يک تکه از غربال يا يک پارچه ظريف توري (شکل ۱۲) بين انتهاي لوله جاروبرقي و لوازمات آن قرار دهيد تمامي لوازمات (شکل۱۳) بايد مرتبا شسته شوند.



تصویر ۱۲- پرده حفاظتی روی لوله جاروبرقی



تصویر ۱۳ – ابزار های تمیز کننده جاروبرقی

براي منسوجات مسطح با کرک ضخيم يا رديفي از گره ها اگر مصنوعات بر روي يک طاقه باريک يا لوله گذاشته شوند جاروکردن ممکن است بيشتر کارآيي داشته باشد. اين عمل دسترسي به نواحي عميق تر پرز ها، جايي که گرد و خاک ممکن است رخنه کرده باشد را فراهم مي کند. اطمينان حاصل کنيد که لبه ها را با يک جداره پوشانده ايد.

نتيجه گيري:

پارچه ها چون از مواد آلي تشکيل شده اند به شدت در معرض آسيب ديدگي قراردارند و تحت تاثير عوامل

متعددي مثل رطوبت، گرد وخاک، قارچ، کپک و…. دچار آسيب ديدگي مي شوند. همانطوري که در آزمايشات مشاهده شد نمونه هاي شاهدي که در معرض رطوبت و گرد خاک بوده اند از حالت اوليه تغيير شکل داده و به بافت الياف آسيب رسانده اند.

بر اين اساس با يک برنامه ريزي دقيق و منظم مي توان از تخريب آنها جلوگيري نمود اين کار شامل گردگيري، هوادهي و آفتاب دهي پارچه، قرار ندادن در محيط هاي بسته و زيرزمين وبررسي منظم پارچه در هر زمان که امکان داشته باشد مي تواند راه حلي مناسب در حفظ و دوام و ماندگاري منسوجات باشد.

منابع:

۱- نيلفروشان شهشهاني، محمود،, بررسي صنعت نساجي در ايران: نخي- پشمي- ابريشمي- کنف، مجله بورس، شماره ۳۲، تهران، ۱۳۴۵
۲- اميري، ستاره، الياف شناسي، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)، تهران، ۱۳۹۲
۳- قنبري، قدرت الله، پرورش زنبور عسل و کرم ابريشم، سال سوم دوره آموزش متوسطه فني و حرفه اي (گروه تحصيلي کشاورزي) رشته امور دامي، تهران، ۱۳۹۳
۴- باقري مطلق پاشاکي، رحمت الله، تاريخچه تخم نوغان ابريشم، مجله رشد آموزش جغرافيا، شماره ۲، ۱۳۶۹، تهران
۵- دکتر شمس ناتري، علي، خصوصيات الياف نساجي (ابريشم)، جهاد دانشگاهي، تهران، ۱۳۸۴
۶- پرنا، مهدي، کنکور کارشناسي ارشد مرمت و احياي بناهاي تاريخي، کتاب چهارم: آسيب شناسي و فن شناسي بناهاي سنتي، آزاده، تهران، ۱۳۸۶
۷- پلندرليت، ورنر، هارولد، ا. ي . ا، مترجم رضا کريمي، دانشگاه هنر، تهران، ۱۳۸۲
۸- تمامي تصاوير ميکروسکوپي در پژوهشگاه متالوژي رازي کرج تحت آزمايش قرار گرفته اند.
مقدمه:

حفاظت و نگهداري از ميراث فرهنگي به عنوان يادگاري که از گذشتگان به جا مانده به نوعي شناسنامه و هويت انسانها تلقي مي شود و مطالعه و تامل در آن امري ضروري به شمار مي رود تا در پرتو آن خطوط فکري و فرهنگي نياکان را دريافته و ازآن به عنوان الگو و سرمشق ياد کنيم.

کشور ايران سابقه درخشاني در زمينه اشياء و ابنيه تاريخي دارد از آنجايي که منسوجات هم جزيي از اين آثار محسوب مي شوند, شناسايي نوع الياف به کار رفته درآنها مانند پروتئين (الياف حيواني)، سلولز (الياف گياهي) و مطالعه و بررسي نوع آسيب هاي وارده بر آنها مي تواند باعث شناخت دقيق و بالا بردن سطح دانش و آگاهي مانسبت به حفظ و نگهداري از اين آثار شود.

تاريخچه کرم ابريشم

چين نخستين سرزميني است که در آن ابريشم کشي و صنعت تهيه پارچه هاي ابريشمي متداول بوده و افسانه هاي چيني از شناخت و استفاده کرم ابريشم در ۳ هزار سال قبل از ميلاد توسط مردم اين سرزمين حکايت مي کند.

براساس يک افسانه چيني، ملکه سي لين شي همسر امپراتور هوانگ تي (که امپراتور زرد نيز گفته مي شود)، اولين شخصي بود که به طور تصادفي ابريشم را به عنوان محصول بافتني کشف کرد.

يک روز هنگامي که ملکه در زير درخت توت چاي مي نوشيد يک پيله ابريشم درون فنجان افتاد و شروع به از هم باز شدن نمود. ملکه بشدت شيفته سوسو کردن نخ ها شد و منبع آنرا کشف و کرم ابريشم Bombyx Mori را در درخت توت سفيد پيدا کرد.طولي نکشيد که ملکه پرورش کرم ابريشم را توسعه داد، کرم هاي ابريشم را پرورش داد و قرقره و نساجي را اختراع نمود.

اين پديدهٴ اتفاقي، به تدريج اساس صنعت پرورش و تهيه ابريشم در جهان شد و اين شاهزاده خانم هم لقب الهه ابريشم را به خود اختصاص داد. بعدها تجارت ابريشم به صورت يکي از سودآورترين داد و ستدها مورد توجه قرار گرفت.

تا مدتها پس از کشف ابريشم، راز تهيه آن در انحصار کشور چين بود و امپراتوري چين در طي قرنها سعي کرد تا اسرار تهيه آن را از جهانيان پنهان کند.

تا اين که در سال ۴۱۶ ميلادي شاهزاده خانم چيني که با اميرخُتن ازدواج کرد شيوه پرورش کرم ابريشم را به مردم خُتن آموخت. بعدها چيني ها به مغولستان و ترکستان مهاجرت کردند، در اين کشورها نيز مجازات در مورد اشخاص که راز پرورش ابريشم را فاش مي کردند، معمول بود.

“پروکوپ” يا پروکوبيوس بزرگترين مورخ بيزانس (روم شرقي) مي نويسد:

در سال ۵۵۲ ميلادي دو نفر از مبلغان مذهبي که براي اشاعه دين مسيح در کشورهاي مزبور اقامت کرده بودند هنگام بازگشت به قيمت جان موفق شدند در ميان عصاي توخالي خود مقداري تخم نوغان پنهان کرده و از طريق ترکستان و ايران به قسطنطنيه و تقديم امپراطور روم شرقي نمايند و امپراطور مزبور در ازاي اين خدمت آنها را از مال دنيا بي نياز کرد و از آن به بعد تربيت و پرورش کرم ابريشم در ايران و ترکيه و يونان رواج يافت.

شناسايي الياف ابريشم

الياف ابريشم جزء الياف طبيعي مي باشند که در مقايسه با ساير الياف طبيعي داراي اهميت ويژه اي مي باشد، و از نظر خواص جالب توجه اي دارد. ابريشم خام از دو بخش تشکيل شده است. بخش اول شامل دو رشته تار بلند به نام فيبروئين مي باشد که ساختار

اصلي ابريشم را مي سازد. فيبروئين از فيبريل تشکيل شده است. هر فيبريل شامل ۱۰۰۰ ميکروفيبريل مي باشد. ميکروفيبريل داراي ضخامت ۱۰۰ تا ۱۵۰ آنگستروم است. هر ميکروفيبريل ازکنار هم قرار گرفتن زنجيرهاي پليمري پروتئين به وجود مي آيد.

بخش دوم ترکيب ژلاتيني مي باشد که دو رشته ابريشم را فراگرفته و آنها را به يکديگر مي پيوندد. اين ماده ژلاتيني که در آب جوش، محلول صابون، قلياهاي رقيق، اسيد استيک قابل حل مي باشد سريسين نام دارد ابريشم توليد شده توسط کرم ابريشم به صورت پيله مي باشد.

انواع آسيبهاي وارده بر پارچه

نور، درجه حرارت بالا، رطوبت بالا، محيط هاي بسته، ساييدگي، گرد و خاک، حشرات و جوندگان از عوامل آسيب رسان به پارچه هستند.

در اين مقاله هدف مطالعه بر روي دو عامل بيولوژيکي (تاثير رطوبت و گردوخاک) مي باشد.

وقتي پارچه ها تازه کشف شده اند (از حفاري ها و معمولاً از قبرها) مشکلات عديده اي وجود دارد. به دليل اين که تار و پود اين پارچه ها بسيار سست و ضعيف شده و بسيار آسيب پذير مي باشند. اين پارچه ها اگر از نواحي خشک بدست بيايند داراي انواع مختلف پوسيدگي ها (تحت تاثير قارچ ها و کپک ها) خواهند بود. لازم به توجه است که در صورتي که پارچه هاي مکشوفه کاملاً پوسيده و از بين نرفته باشند اينکه آنها در چه شرايط و وضعيتي قرار دارند اهميتي ندارد چون در هر صورت آنها ارزش مطالعه و بررسي را خواهند داشت. زيرا ممکن است پارچه هاي پوسيده هم اطلاعات ارزشمندي از دوران گذشته به ما ارائه دهند.

رطوبت:

آسيب هاي بيولوژيکي آسيب هايي هستند که حاصل رشد و نمو قارچ ها، کپک ها، خزه ها و …مي باشد.

وجود رطوبت و مواد مغذي از دلايل مهم پيدايش اين نوع عامل هاي آسيب رسان مي باشند که معمولاً ساختار مواد آلي داراي چنين ويژگي مي باشد. خاصيت جاذب الرطوبه (Hygroscopic Property) بودن در بعضي مواد بستر مناسب را جهت واکنش ها ميکرو ارگانيزمي به وجود مي آورد.

گرد و خاک:

گرد و خاک و لکه به صورت فيزيکي و شيميايي نيز به منسوجات آسيب مي رسانند. براي مثال ذرات شني (مخصوصا مواد بلورين) داراي لبه هاي تيزي هستند که در هنگام جابجايي پارچه و يا دستکاري آن، الياف ها را ساييده و مي برند.گرد و خاک و ساير ذرات خاک، مواد را از اتمسفرگرفته و جذب مي کنند که با رطوبت، مي تواند واکنش شيميايي مضري را آغاز کنند.

گرد و خاک معمولي حاوي مقدار قابل توجهي آهن در يکي از شکل هاي آن است. آهن نقش کاتاليزور را در فعل و انفعال انيدريد سولفورو به اسيد سولفوريک انجام مي دهد. به عنوان مثال مي توان در قسمت هايي که براي تثبيت پارچه از ميخ يا پونز هاي آهني استفاده شده است، شاهد اين فعل و انفعال بود. در صورت نياز استفاده از پونزهاي مسي پيشنهاد مي شود.

آزمايشات:

پارچه مورد نظر در اين تحقيق يک پارچه ابريشمي بوده، که در تصوير شماره ۱ مشاهده مي شود، و آزمايشات SEM ياميکروسکوپ نوري بر روي يک نخ از آن (نخ زرد) انجام شده که به عنوان نمونه اصلي درنظر گرفته شده است.



(تصویر شماره ۱)

نخ زرد (نمونه اصلي) در اين مقاله در زير ميکروسکوپ نوري به شکل بدون زائده و داراي سطحي صاف و شفاف، بدون پستي و بلندي به شکل چسبيده و يا جدا از هم، در (تصوير ۳ و۲) مشاهده مي شوند، که نشان دهنده نوع الياف از جنس ابريشم مي باشد.


(تصویر شماره ۲ و ۳)

پير سازي نمونه هاي شاهد

بعد از تصاويرميکروسکوپي از نمونه اصلي به مرحله پيرسازي نمونه ها مي رسيم در اين مرحله براي ادامه آزمايش دو نخ زرد ديگر از پارچه را به عنوان نمونه هاي شاهد در نظر گرفته و آنها را در معرض رطوبت و گرد و خاک قرار مي دهيم تا يک حالت کهنه و قديمي پيداکنند بعد از يک مدت زمان (۱۴روز)، مجدد نمونه ها به وسيله ميکروسکوپ نوري آزمايش مي شوند تا تاثيرعوامل محيطي و تغييرات را بر روي نمونه ها مشاهده نماييم .

نمونه شاهد (تصوير ۵ و ۴) در مقايسه با نمونه اصلي (تصوير۶) به شکل پرز مانند در آمده و رطوبت باعث تورم در الياف شده که به شکل آب مانند در سطح نمونه مشاهده مي شود.



( تصویر نمونه شاهد مرطوب ٥ , ٤)



( تصویر نمونه اصلی ٦)

شاهد گرد و خاک

نمونه بعدي شاهدي که در محيط گرد و خاک (تصوير۷و۸) قرار گرفته است، در مقايسه با نمونه اصلي (تصوير ۹) گرد و غبار در داخل ليف نفوذ کرده و در آن چسبندگي و جمع شدگي به وجود آورده، همچنين باعث تجمع پرزهاي کروي شکلي، تورم، فرسودگي و آسيب ديدگي نمونه شاهد نيز شده است.



( تصویرنمونه شاهد گرد و خاک ٧و ۸)


( تصویرنمونه اصلی ۹)

راهکارها و روشهاي مناسب در برابر آسيبها

رطوبت:

پارچه ها از مواد آلي تشکيل شده اند لذا غذاي مناسبي براي قارچ ها و حشرات محسوب مي شوند. اولين قدم در پيشگيري از آنها کنترل رطوبت نسبي و تميز نگه داشتن محل مي باشد (رطوبت نسبي را مي توان به وسيله ايجاد تهويه و… کنترل کرد)

با نگاه داشتن مقدار رطوبت نسبي هوا در کمتر از ۶۸% مي توان از رشد کپک ها جلوگيري نمود.

بافته ها را نبايد در نزديك اشياء گرمازا و تماس مستقيم با گرما از قبيل بخاري، شوفاژ، نورهاي پنجرهها قرار داد. از ذخيره سازي منسوجات در زيرزمين و يا مکان هاي ديگري که در آن رطوبت بالا و گردش هوا ضعيف است بايد جلوگيري نمود. دماي پايين مناسب بافتهها است زيرا كه باعث ميشود فعاليت حشرات كمتر بوده و آسيب كمتري به بافتهها برسد. اگر قارچ ها و کپک ها را در مراحل اوليه رشد و گسترش شناسايي کنيم با هوا دادن مي توان رويش آنها را قطع کرد و مقداري که روي سطح باقي مي ماند را به وسيله قلم موي نرم تميز مي کنيم.

هوا دادن پارچه ها در روزهاي خشک، زماني که سايه و باد و هواي آزاد جريان دارد به مدت ۱ الي ۲ ساعت بوي نم پارچه را مي زدايد، و با توجه به اينکه فشار بي مورد مي تواند به پارچه آسيب برساند هرگز پارچه را خم يا شديداٌ تکان ندهيد.

گرد و خاک

زماني که مي خواهيد منسوجات را لمس کنيد، بايد دستتان تميز ياشد تا از انتقال آلودگي، چربي دست، جلوگيري شود. هرگز در اطراف منسوجات از جوهر يا خود کاراستفاده نکنيد، فقط با مداد کارکنيد.

جاروبرقي هاي مخصوص با اثربخشي بالا (هپا) که از برخي شرکت هاي عرضه لوازم ايمني و فروشگاه هاي بزرگ در دسترس هستند، انتخابي مناسب براي تميز کردن منسوجات موزه اي مي باشند.

تميز کردن با مکش جاروبرقي، غبار، آلودگي و گرد و خاک را که باعث سائيدگي و جذب حشرات شده و در سطح پارچه لکه به وجود آورده و به الياف ها آسيب رسانده را مي زدايد.

پارچه را بر روي يک سطح صاف شبيه به يک تخته چوبي که با يک ملافه نخي تميز پوشانده شده قرار دهيد. براي جلوگيري از جابه جايي پارچه دورتا دور لبه هاي آن را، با نواري نخي بدوزيد (شکل ۱۱ را مشاهده کنيد) و درجه جاروبرقي را تنظيم کنيد بنابراين ذره هاي خاک بدون بلند شدن خود پارچه برداشته مي شوند. سپس با ملايمت جارو زده و مسير تار و پود يا کرک را دنبال کنيد.



تصویر ۱۱-نوار نخی دوخته شده اطراف پرده پلاستیکی

از برس گرد جاروبرقي استفاده کنيد و آن را روي کمترين مکش قرار دهيد. داخل و خارج شي را با جاروبرقي تميز کنيد.

دهانه جاروبرقي را به سمت پايين فشار ندهيد، مکش آلودگي را از بين مي برد نيازي به فشار زياد نيست. زماني که کار تمام شد پارچه را برگردانيد و عمليات را در پشت آن تکرار کنيد. زماني که پارچه را بر مي گردانيد. اطمينان حاصل کنيد که سطح تکيه گاه تميز است، اگر تميز نبود جارو زده و يا قبل از تميز کردن سطح دوم آن را تعويض کنيد. جهت جلوگيري از مکش تصادفي هر چيزي درون ماشين يک تکه از غربال يا يک پارچه ظريف توري (شکل ۱۲) بين انتهاي لوله جاروبرقي و لوازمات آن قرار دهيد تمامي لوازمات (شکل۱۳) بايد مرتبا شسته شوند.



تصویر ۱۲- پرده حفاظتی روی لوله جاروبرقی



تصویر ۱۳ – ابزار های تمیز کننده جاروبرقی

براي منسوجات مسطح با کرک ضخيم يا رديفي از گره ها اگر مصنوعات بر روي يک طاقه باريک يا لوله گذاشته شوند جاروکردن ممکن است بيشتر کارآيي داشته باشد. اين عمل دسترسي به نواحي عميق تر پرز ها، جايي که گرد و خاک ممکن است رخنه کرده باشد را فراهم مي کند. اطمينان حاصل کنيد که لبه ها را با يک جداره پوشانده ايد.

نتيجه گيري:

پارچه ها چون از مواد آلي تشکيل شده اند به شدت در معرض آسيب ديدگي قراردارند و تحت تاثير عوامل

متعددي مثل رطوبت، گرد وخاک، قارچ، کپک و…. دچار آسيب ديدگي مي شوند. همانطوري که در آزمايشات مشاهده شد نمونه هاي شاهدي که در معرض رطوبت و گرد خاک بوده اند از حالت اوليه تغيير شکل داده و به بافت الياف آسيب رسانده اند.

بر اين اساس با يک برنامه ريزي دقيق و منظم مي توان از تخريب آنها جلوگيري نمود اين کار شامل گردگيري، هوادهي و آفتاب دهي پارچه، قرار ندادن در محيط هاي بسته و زيرزمين وبررسي منظم پارچه در هر زمان که امکان داشته باشد مي تواند راه حلي مناسب در حفظ و دوام و ماندگاري منسوجات باشد.

منابع:

۱- نيلفروشان شهشهاني، محمود،, بررسي صنعت نساجي در ايران: نخي- پشمي- ابريشمي- کنف، مجله بورس، شماره ۳۲، تهران، ۱۳۴۵
۲- اميري، ستاره، الياف شناسي، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)، تهران، ۱۳۹۲
۳- قنبري، قدرت الله، پرورش زنبور عسل و کرم ابريشم، سال سوم دوره آموزش متوسطه فني و حرفه اي (گروه تحصيلي کشاورزي) رشته امور دامي، تهران، ۱۳۹۳
۴- باقري مطلق پاشاکي، رحمت الله، تاريخچه تخم نوغان ابريشم، مجله رشد آموزش جغرافيا، شماره ۲، ۱۳۶۹، تهران
۵- دکتر شمس ناتري، علي، خصوصيات الياف نساجي (ابريشم)، جهاد دانشگاهي، تهران، ۱۳۸۴
۶- پرنا، مهدي، کنکور کارشناسي ارشد مرمت و احياي بناهاي تاريخي، کتاب چهارم: آسيب شناسي و فن شناسي بناهاي سنتي، آزاده، تهران، ۱۳۸۶
۷- پلندرليت، ورنر، هارولد، ا. ي . ا، مترجم رضا کريمي، دانشگاه هنر، تهران، ۱۳۸۲
۸- تمامي تصاوير ميکروسکوپي در پژوهشگاه متالوژي رازي کرج تحت آزمايش قرار گرفته اند.
مقدمه:

حفاظت و نگهداري از ميراث فرهنگي به عنوان يادگاري که از گذشتگان به جا مانده به نوعي شناسنامه و هويت انسانها تلقي مي شود و مطالعه و تامل در آن امري ضروري به شمار مي رود تا در پرتو آن خطوط فکري و فرهنگي نياکان را دريافته و ازآن به عنوان الگو و سرمشق ياد کنيم.

کشور ايران سابقه درخشاني در زمينه اشياء و ابنيه تاريخي دارد از آنجايي که منسوجات هم جزيي از اين آثار محسوب مي شوند, شناسايي نوع الياف به کار رفته درآنها مانند پروتئين (الياف حيواني)، سلولز (الياف گياهي) و مطالعه و بررسي نوع آسيب هاي وارده بر آنها مي تواند باعث شناخت دقيق و بالا بردن سطح دانش و آگاهي مانسبت به حفظ و نگهداري از اين آثار شود.

تاريخچه کرم ابريشم

چين نخستين سرزميني است که در آن ابريشم کشي و صنعت تهيه پارچه هاي ابريشمي متداول بوده و افسانه هاي چيني از شناخت و استفاده کرم ابريشم در ۳ هزار سال قبل از ميلاد توسط مردم اين سرزمين حکايت مي کند.

براساس يک افسانه چيني، ملکه سي لين شي همسر امپراتور هوانگ تي (که امپراتور زرد نيز گفته مي شود)، اولين شخصي بود که به طور تصادفي ابريشم را به عنوان محصول بافتني کشف کرد.

يک روز هنگامي که ملکه در زير درخت توت چاي مي نوشيد يک پيله ابريشم درون فنجان افتاد و شروع به از هم باز شدن نمود. ملکه بشدت شيفته سوسو کردن نخ ها شد و منبع آنرا کشف و کرم ابريشم Bombyx Mori را در درخت توت سفيد پيدا کرد.طولي نکشيد که ملکه پرورش کرم ابريشم را توسعه داد، کرم هاي ابريشم را پرورش داد و قرقره و نساجي را اختراع نمود.

اين پديدهٴ اتفاقي، به تدريج اساس صنعت پرورش و تهيه ابريشم در جهان شد و اين شاهزاده خانم هم لقب الهه ابريشم را به خود اختصاص داد. بعدها تجارت ابريشم به صورت يکي از سودآورترين داد و ستدها مورد توجه قرار گرفت.

تا مدتها پس از کشف ابريشم، راز تهيه آن در انحصار کشور چين بود و امپراتوري چين در طي قرنها سعي کرد تا اسرار تهيه آن را از جهانيان پنهان کند.

تا اين که در سال ۴۱۶ ميلادي شاهزاده خانم چيني که با اميرخُتن ازدواج کرد شيوه پرورش کرم ابريشم را به مردم خُتن آموخت. بعدها چيني ها به مغولستان و ترکستان مهاجرت کردند، در اين کشورها نيز مجازات در مورد اشخاص که راز پرورش ابريشم را فاش مي کردند، معمول بود.

“پروکوپ” يا پروکوبيوس بزرگترين مورخ بيزانس (روم شرقي) مي نويسد:

در سال ۵۵۲ ميلادي دو نفر از مبلغان مذهبي که براي اشاعه دين مسيح در کشورهاي مزبور اقامت کرده بودند هنگام بازگشت به قيمت جان موفق شدند در ميان عصاي توخالي خود مقداري تخم نوغان پنهان کرده و از طريق ترکستان و ايران به قسطنطنيه و تقديم امپراطور روم شرقي نمايند و امپراطور مزبور در ازاي اين خدمت آنها را از مال دنيا بي نياز کرد و از آن به بعد تربيت و پرورش کرم ابريشم در ايران و ترکيه و يونان رواج يافت.

شناسايي الياف ابريشم

الياف ابريشم جزء الياف طبيعي مي باشند که در مقايسه با ساير الياف طبيعي داراي اهميت ويژه اي مي باشد، و از نظر خواص جالب توجه اي دارد. ابريشم خام از دو بخش تشکيل شده است. بخش اول شامل دو رشته تار بلند به نام فيبروئين مي باشد که ساختار

اصلي ابريشم را مي سازد. فيبروئين از فيبريل تشکيل شده است. هر فيبريل شامل ۱۰۰۰ ميکروفيبريل مي باشد. ميکروفيبريل داراي ضخامت ۱۰۰ تا ۱۵۰ آنگستروم است. هر ميکروفيبريل ازکنار هم قرار گرفتن زنجيرهاي پليمري پروتئين به وجود مي آيد.

بخش دوم ترکيب ژلاتيني مي باشد که دو رشته ابريشم را فراگرفته و آنها را به يکديگر مي پيوندد. اين ماده ژلاتيني که در آب جوش، محلول صابون، قلياهاي رقيق، اسيد استيک قابل حل مي باشد سريسين نام دارد ابريشم توليد شده توسط کرم ابريشم به صورت پيله مي باشد.

انواع آسيبهاي وارده بر پارچه

نور، درجه حرارت بالا، رطوبت بالا، محيط هاي بسته، ساييدگي، گرد و خاک، حشرات و جوندگان از عوامل آسيب رسان به پارچه هستند.

در اين مقاله هدف مطالعه بر روي دو عامل بيولوژيکي (تاثير رطوبت و گردوخاک) مي باشد.

وقتي پارچه ها تازه کشف شده اند (از حفاري ها و معمولاً از قبرها) مشکلات عديده اي وجود دارد. به دليل اين که تار و پود اين پارچه ها بسيار سست و ضعيف شده و بسيار آسيب پذير مي باشند. اين پارچه ها اگر از نواحي خشک بدست بيايند داراي انواع مختلف پوسيدگي ها (تحت تاثير قارچ ها و کپک ها) خواهند بود. لازم به توجه است که در صورتي که پارچه هاي مکشوفه کاملاً پوسيده و از بين نرفته باشند اينکه آنها در چه شرايط و وضعيتي قرار دارند اهميتي ندارد چون در هر صورت آنها ارزش مطالعه و بررسي را خواهند داشت. زيرا ممکن است پارچه هاي پوسيده هم اطلاعات ارزشمندي از دوران گذشته به ما ارائه دهند.

رطوبت:

آسيب هاي بيولوژيکي آسيب هايي هستند که حاصل رشد و نمو قارچ ها، کپک ها، خزه ها و …مي باشد.

وجود رطوبت و مواد مغذي از دلايل مهم پيدايش اين نوع عامل هاي آسيب رسان مي باشند که معمولاً ساختار مواد آلي داراي چنين ويژگي مي باشد. خاصيت جاذب الرطوبه (Hygroscopic Property) بودن در بعضي مواد بستر مناسب را جهت واکنش ها ميکرو ارگانيزمي به وجود مي آورد.

گرد و خاک:

گرد و خاک و لکه به صورت فيزيکي و شيميايي نيز به منسوجات آسيب مي رسانند. براي مثال ذرات شني (مخصوصا مواد بلورين) داراي لبه هاي تيزي هستند که در هنگام جابجايي پارچه و يا دستکاري آن، الياف ها را ساييده و مي برند.گرد و خاک و ساير ذرات خاک، مواد را از اتمسفرگرفته و جذب مي کنند که با رطوبت، مي تواند واکنش شيميايي مضري را آغاز کنند.

گرد و خاک معمولي حاوي مقدار قابل توجهي آهن در يکي از شکل هاي آن است. آهن نقش کاتاليزور را در فعل و انفعال انيدريد سولفورو به اسيد سولفوريک انجام مي دهد. به عنوان مثال مي توان در قسمت هايي که براي تثبيت پارچه از ميخ يا پونز هاي آهني استفاده شده است، شاهد اين فعل و انفعال بود. در صورت نياز استفاده از پونزهاي مسي پيشنهاد مي شود.

آزمايشات:

پارچه مورد نظر در اين تحقيق يک پارچه ابريشمي بوده، که در تصوير شماره ۱ مشاهده مي شود، و آزمايشات SEM ياميکروسکوپ نوري بر روي يک نخ از آن (نخ زرد) انجام شده که به عنوان نمونه اصلي درنظر گرفته شده است.



(تصویر شماره ۱)

نخ زرد (نمونه اصلي) در اين مقاله در زير ميکروسکوپ نوري به شکل بدون زائده و داراي سطحي صاف و شفاف، بدون پستي و بلندي به شکل چسبيده و يا جدا از هم، در (تصوير ۳ و۲) مشاهده مي شوند، که نشان دهنده نوع الياف از جنس ابريشم مي باشد.


(تصویر شماره ۲ و ۳)

پير سازي نمونه هاي شاهد

بعد از تصاويرميکروسکوپي از نمونه اصلي به مرحله پيرسازي نمونه ها مي رسيم در اين مرحله براي ادامه آزمايش دو نخ زرد ديگر از پارچه را به عنوان نمونه هاي شاهد در نظر گرفته و آنها را در معرض رطوبت و گرد و خاک قرار مي دهيم تا يک حالت کهنه و قديمي پيداکنند بعد از يک مدت زمان (۱۴روز)، مجدد نمونه ها به وسيله ميکروسکوپ نوري آزمايش مي شوند تا تاثيرعوامل محيطي و تغييرات را بر روي نمونه ها مشاهده نماييم .

نمونه شاهد (تصوير ۵ و ۴) در مقايسه با نمونه اصلي (تصوير۶) به شکل پرز مانند در آمده و رطوبت باعث تورم در الياف شده که به شکل آب مانند در سطح نمونه مشاهده مي شود.



( تصویر نمونه شاهد مرطوب ٥ , ٤)



( تصویر نمونه اصلی ٦)

شاهد گرد و خاک

نمونه بعدي شاهدي که در محيط گرد و خاک (تصوير۷و۸) قرار گرفته است، در مقايسه با نمونه اصلي (تصوير ۹) گرد و غبار در داخل ليف نفوذ کرده و در آن چسبندگي و جمع شدگي به وجود آورده، همچنين باعث تجمع پرزهاي کروي شکلي، تورم، فرسودگي و آسيب ديدگي نمونه شاهد نيز شده است.



( تصویرنمونه شاهد گرد و خاک ٧و ۸)


( تصویرنمونه اصلی ۹)

راهکارها و روشهاي مناسب در برابر آسيبها

رطوبت:

پارچه ها از مواد آلي تشکيل شده اند لذا غذاي مناسبي براي قارچ ها و حشرات محسوب مي شوند. اولين قدم در پيشگيري از آنها کنترل رطوبت نسبي و تميز نگه داشتن محل مي باشد (رطوبت نسبي را مي توان به وسيله ايجاد تهويه و… کنترل کرد)

با نگاه داشتن مقدار رطوبت نسبي هوا در کمتر از ۶۸% مي توان از رشد کپک ها جلوگيري نمود.

بافته ها را نبايد در نزديك اشياء گرمازا و تماس مستقيم با گرما از قبيل بخاري، شوفاژ، نورهاي پنجرهها قرار داد. از ذخيره سازي منسوجات در زيرزمين و يا مکان هاي ديگري که در آن رطوبت بالا و گردش هوا ضعيف است بايد جلوگيري نمود. دماي پايين مناسب بافتهها است زيرا كه باعث ميشود فعاليت حشرات كمتر بوده و آسيب كمتري به بافتهها برسد. اگر قارچ ها و کپک ها را در مراحل اوليه رشد و گسترش شناسايي کنيم با هوا دادن مي توان رويش آنها را قطع کرد و مقداري که روي سطح باقي مي ماند را به وسيله قلم موي نرم تميز مي کنيم.

هوا دادن پارچه ها در روزهاي خشک، زماني که سايه و باد و هواي آزاد جريان دارد به مدت ۱ الي ۲ ساعت بوي نم پارچه را مي زدايد، و با توجه به اينکه فشار بي مورد مي تواند به پارچه آسيب برساند هرگز پارچه را خم يا شديداٌ تکان ندهيد.

گرد و خاک

زماني که مي خواهيد منسوجات را لمس کنيد، بايد دستتان تميز ياشد تا از انتقال آلودگي، چربي دست، جلوگيري شود. هرگز در اطراف منسوجات از جوهر يا خود کاراستفاده نکنيد، فقط با مداد کارکنيد.

جاروبرقي هاي مخصوص با اثربخشي بالا (هپا) که از برخي شرکت هاي عرضه لوازم ايمني و فروشگاه هاي بزرگ در دسترس هستند، انتخابي مناسب براي تميز کردن منسوجات موزه اي مي باشند.

تميز کردن با مکش جاروبرقي، غبار، آلودگي و گرد و خاک را که باعث سائيدگي و جذب حشرات شده و در سطح پارچه لکه به وجود آورده و به الياف ها آسيب رسانده را مي زدايد.

پارچه را بر روي يک سطح صاف شبيه به يک تخته چوبي که با يک ملافه نخي تميز پوشانده شده قرار دهيد. براي جلوگيري از جابه جايي پارچه دورتا دور لبه هاي آن را، با نواري نخي بدوزيد (شکل ۱۱ را مشاهده کنيد) و درجه جاروبرقي را تنظيم کنيد بنابراين ذره هاي خاک بدون بلند شدن خود پارچه برداشته مي شوند. سپس با ملايمت جارو زده و مسير تار و پود يا کرک را دنبال کنيد.



تصویر ۱۱-نوار نخی دوخته شده اطراف پرده پلاستیکی

از برس گرد جاروبرقي استفاده کنيد و آن را روي کمترين مکش قرار دهيد. داخل و خارج شي را با جاروبرقي تميز کنيد.

دهانه جاروبرقي را به سمت پايين فشار ندهيد، مکش آلودگي را از بين مي برد نيازي به فشار زياد نيست. زماني که کار تمام شد پارچه را برگردانيد و عمليات را در پشت آن تکرار کنيد. زماني که پارچه را بر مي گردانيد. اطمينان حاصل کنيد که سطح تکيه گاه تميز است، اگر تميز نبود جارو زده و يا قبل از تميز کردن سطح دوم آن را تعويض کنيد. جهت جلوگيري از مکش تصادفي هر چيزي درون ماشين يک تکه از غربال يا يک پارچه ظريف توري (شکل ۱۲) بين انتهاي لوله جاروبرقي و لوازمات آن قرار دهيد تمامي لوازمات (شکل۱۳) بايد مرتبا شسته شوند.



تصویر ۱۲- پرده حفاظتی روی لوله جاروبرقی



تصویر ۱۳ – ابزار های تمیز کننده جاروبرقی

براي منسوجات مسطح با کرک ضخيم يا رديفي از گره ها اگر مصنوعات بر روي يک طاقه باريک يا لوله گذاشته شوند جاروکردن ممکن است بيشتر کارآيي داشته باشد. اين عمل دسترسي به نواحي عميق تر پرز ها، جايي که گرد و خاک ممکن است رخنه کرده باشد را فراهم مي کند. اطمينان حاصل کنيد که لبه ها را با يک جداره پوشانده ايد.

نتيجه گيري:

پارچه ها چون از مواد آلي تشکيل شده اند به شدت در معرض آسيب ديدگي قراردارند و تحت تاثير عوامل

متعددي مثل رطوبت، گرد وخاک، قارچ، کپک و…. دچار آسيب ديدگي مي شوند. همانطوري که در آزمايشات مشاهده شد نمونه هاي شاهدي که در معرض رطوبت و گرد خاک بوده اند از حالت اوليه تغيير شکل داده و به بافت الياف آسيب رسانده اند.

بر اين اساس با يک برنامه ريزي دقيق و منظم مي توان از تخريب آنها جلوگيري نمود اين کار شامل گردگيري، هوادهي و آفتاب دهي پارچه، قرار ندادن در محيط هاي بسته و زيرزمين وبررسي منظم پارچه در هر زمان که امکان داشته باشد مي تواند راه حلي مناسب در حفظ و دوام و ماندگاري منسوجات باشد.

منابع:

۱- نيلفروشان شهشهاني، محمود،, بررسي صنعت نساجي در ايران: نخي- پشمي- ابريشمي- کنف، مجله بورس، شماره ۳۲، تهران، ۱۳۴۵
۲- اميري، ستاره، الياف شناسي، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)، تهران، ۱۳۹۲
۳- قنبري، قدرت الله، پرورش زنبور عسل و کرم ابريشم، سال سوم دوره آموزش متوسطه فني و حرفه اي (گروه تحصيلي کشاورزي) رشته امور دامي، تهران، ۱۳۹۳
۴- باقري مطلق پاشاکي، رحمت الله، تاريخچه تخم نوغان ابريشم، مجله رشد آموزش جغرافيا، شماره ۲، ۱۳۶۹، تهران
۵- دکتر شمس ناتري، علي، خصوصيات الياف نساجي (ابريشم)، جهاد دانشگاهي، تهران، ۱۳۸۴
۶- پرنا، مهدي، کنکور کارشناسي ارشد مرمت و احياي بناهاي تاريخي، کتاب چهارم: آسيب شناسي و فن شناسي بناهاي سنتي، آزاده، تهران، ۱۳۸۶
۷- پلندرليت، ورنر، هارولد، ا. ي . ا، مترجم رضا کريمي، دانشگاه هنر، تهران، ۱۳۸۲
۸- تمامي تصاوير ميکروسکوپي در پژوهشگاه متالوژي رازي کرج تحت آزمايش قرار گرفته اند.